بررسی وجه اشتراک و افتراق دیه و ارش در فقه و حقوق ایران


مقدمه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و  در راستای منطبق کردن قواعد کیفری از باورها و تمایلات همگانی با احکام و دستورات اسلام، نظام حقوق جزایی ایران در ابعاد مختلف به شدت متحول و دگرگون گردید. به ویژه در مبحث قصاص و دیات که مستقیماً از فقه اسلامی به قانون ایران راه پیدا کرد این دگرگونی به نحو چشمگیری در این مباحث توسعه پیدا کرد به طوری که این تغییرات علاوه بر روش دادرسی، مباحث حقوق جزای عمومی و بیشتر از آن موضوعات جزای اختصاصی را نیز دربرگرفته است. پژوهش حاضر به بررسی وجه اشتراک و افتراق دیه و ارش در فقه اسلامی و حقوق ایران که کمتر مورد توجه جدی واقع شده می پردازد؛ موضوعی که تحت تاثیر فقه جزایی به قانون ایران راه یافت در صورتی که قبل از انقلاب چیزی بنام دیه در قانون ایران نداشتیم تاکید قانونگذار بر تبعیت از منابع فقهی به ویژه در مبحث جنایات و دیه و ارش تا بدان حد است که علاوه بر آنکه غالب مواد پیش بینی شده را مستقیماً از کتب فقهی ترجمه و در قالب مواد قانونی تنظیم کرده اند، در ترتیب و تبویب مواد مذکور نیز بدون توجه به تقسیماتی که امروز از شعب مختلف حقوق می شود، خود را مقید به متون فقهی نموده است از این رو بدیهی است که در شرح و تفسیر مواد قانونی تلاش شود به طور گسترده به منابع موردنظر قانونگذار و منابع فقهی مراجعه گردد؛ چرا که نقد و بررسی احکام فقهی از زاویه نگرش حقوق عرفی و مبتنی بر مبانی و قواعد حقوق غیردینی کاملاً غیرعلمی و انحرافی خواهد بود. و چنانکه گفتیم، عدم عنایت به این موضوع، مباحث و نتیجه گیری های غیرواقع بینانه ای را که امروز در بسیاری موارد شاهد آن هستیم به دنبال آورده است. توجه به جنبه های عملی رویه قضائی؛ و رویه فعلی دادگاه ها در بحث تعیین میزان دیه و ارش نشان می دهد که چقدر فقه اسلامی تاثیر گذاشته و میزان دیه تعیین شده در فقه بدون هیچ تغییری در قانون مجازات اسلامی ایران گنجانده شده است.دیه قبل از شناخته شده بود ،ولی به یک میزان واحدی نبود مقدار و نسبت آن از یک طرف به نفس وطرزفکر اشخاص خون خواه و از طرفی دیگر به مقام وشخصیت مقتول بستگی داشت وبدین ترتیب مقدار آن کم وزیاد می شد. مقدار دیه در قرآن مجید تعیین نشده،بلکه به بیان دیه «دیه مسلمه »اکتفا گردیده است در نتیجه مقادیر دیه از سنت وروایت گرفته شده است.فقها دیه را مالی دانسته اندکه به سبب جنایت بر نفس یا عضو کسی وارد شده ،و ارش در کلام فقها عبارت از مالی است که در ازای نقص مضمون در مال یا بدن ،قرار گیرد ومبدل آن شود وشارع برای آن میزانی تعیین نموده باشد.قانونگذار اسلامی از طرفی دیات را در مادهّ 15 قانون مجازات اسلامی تعریف کرده ومیگوید:«دیه ،مالی است که از طرف شارع برای جنایات تعیین شده است »،واز طرفی دیگر در ماده 297میزان آن را مشخص نموده است که به تاسی از فقها جزایی موارد ششگانه را مشخص کرده وقاتل را در انتخاب هر یک از آنها مخیر کرده است.ودر ماده 367قانون مجازات اسلامی در مورد ارش می گوید :«هر جنایتی که بر عضو کسی وارد شود وشرعاً ً مقدار خاص به عنوان دیه برای آن تعیین نشده باشد جانی باید ارش بپردازد».بدین ترتیب همچنان که ملاحظه می شود قانونگذار بدون اینکه ارش را تعریف کند تنها به مواردی که ارش باید پرداخته شود اکتفا کرده است. پایان نامه حاضر در 3 فصل تنظیم شده و هر فصل  با توجه به تعدد موضوعات، مباحث مختلفی را در خود دارد ، کلیات شامل پیشینه و اهمیت تحقیق و روش گردآوری اطلاعات و در فصل اول  تعاریف، تاریخچه و تعریف دیه در فقه و حقوق ایران و همچنین شامل نظریات فقها و حقوقدانان در مورد دیه و ارش است. در فصل دوم  وجه اشتراک دیه و ارش در فقه و حقوق ایران مورد بررسی قرار گرفته و در فصل سوم  وجه افتراق دیه و ارش در فقه و حقوق ایران مطرح شده است. امید است از تذکرات و راهنماییهای صاحبنظران محترم محروم نمانده و در اصلاح و رفع کاستی های موجود در این پایان نامه از راهنماییهای عزیزان برخوردار شویم.

چکیده

دیه و ارش در برخی منابع متفاوت و در برخی دیگر دو عنوان مترادف به کار برده شده اند. دیه در اصل «وَدِیَ» بوده که و واو آن را حذف کرده و در عوض «ه» به آخر آن افزوده اند. در اصطلاح فقها دیه مالی است که بواسطه جنایت بر انسان در قتل نفس یا کمتر از آن واجب می شود ارش جبران خسارت وارده بر جسم انسان است که قیمت آن معین نشده باشد. این قاعده جزو مسلمات فقه شیعه بوده که به اجماع فقها مورد قبول می باشد که از آن با عبارتهای مختلف همچون «کل مالا تقدر له ففیه الارش» تعبیر می شود. قانونگذار ایران در ماده 15 قانون مجازات اسلامی دیه را اینگونه تعریف کرده است: دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است لکن تعریفی از ارش بعمل نیاورده و تنها در ماده 367 قانون مجازات اسلامی مواردی را که باید ارش پرداخت گردد مشخص کرده و می گوید «هر جنایتی که بر عضو کسی وارد شود و شرعاً مقدار خاصی به عنوان دیه تعیین نشده باشد جانی باید ارش بپردازد.» هدف از این تحقیق بررسی وجه اشتراک و افتراق دیه و ارش در فقه و حقوق ایران می باشد. به همین منظور برای انجام این تحقیق به بررسی این موارد در کتابهای فقهی و حقوقی پرداخته ایم و نتایج این بررسی بیانگر آنست که وجه اشتراک دیه و ارش در فقه و حقوق ایران بیشتر از وجه افتراق آن می باشد. این پایان نامه از این جهت که توانسته موارد اشتراک و افتراق این دو را در فقه و حقوق ایران مشخص سازد دارای اهمیت می باشد.

واژگان کلیدی: اشتراک، افتراق، دیه، ارش، فقه، حقوق

 

فهرست:

چکیده 1

مقدمه. 2

الف: بیان مساله: 4

ب: سوالات تحقیق: 4

ج :پیشینه تحقیق: 5

د: فرضیات تحقیق: 7

ه-اهداف تحقیق: 7

و:ضرورت و اهمیت تحقیق: 7

ی: روش انجام تحقیق: 8

ن: ساماندهی تحقیق : 8

فصل اول: کلیات (تعاریف، تاریخچه، مبانی نظی)

1-1- معنای دیه و ارش در لغت: 10

1-1-1- معنای دیه در لغت: 10

1-1-2- معنای ارش در لغت: 10

1-2- دیه در قرآن مجید: 11

1-4- تعریف دیه و ارش در فقه: 14

1-5- تعریف دیه در حقوق ایران: 15

1-6- تعریف ارش در حقوق ایران: 16

1-7- دیدگاه فقها در مورد دیه و ارش: 16

1-8- دیدگاه حقوقدانان در مورد ماهیت دیه : 19

1-9-دیدگاه حقوقدانان درمورد ارش: 22

فصل دوم: وجه اشتراک دیه و ارش در فقه و حقوق ایران

2-1- وجه تشابه و اشتراک بین دیه و ارش.. 25

2-2- موارد تعیین دیه و ارش در فقه و حقوق ایران: 26

2-3- مقادیر دیه و ارش در فقه و حقوق ایران. 30

2-4- مشروعیت دیه: 31

2-5- مقادیر دیه جنایت بر زنان در فقه و حقوق ایران: 32

2-6- مهلت پرداخت دیه در فقه و حقوق ایران: 33

2-7- مسئول پرداخت دیه در فقه و حقوق ایران.. 35

2-7-1- جانی: 35

2-7-2- عاقله: 37

2-7-3- بیت المال. 41

2-8- موجبات ضمان دیه و ارش در فقه و حقوق ایران: 43

2-8-1- در ضمان شخص خواب: 43

2-8-2- ضمان پزشک: 44

2-8-3- حمل کننده کالا: 45

2-8-4- ترساننده 46

2-8-5- ضمان برخورد کننده: 47

2-8-6- ضمان پرت کننده: 48

2-9- اشتراک در جنایت: 49

2-9-1- ضمان برخوردکننده با یکدیگر: 49

2-9-2- در ضمان دعوت کننده: 50

2-10- تسبیب در جنایت: 51

2-11- موارد پرداخت ارش در فقه و حقوق ایران: 53

2-11-1- چگونگی تعیین ارش در اعضاء: 54

2-11-2- چگونگی محاسبه ارش در اعضاء: 54

2-11-3- تعیین میزان ارش با سازش و مصالحه طرفین: 55

2-12- مقادیر ارش و دیه اعضاء در فقه و حقوق ایران. 55

2-13- مقادیر دیه و ارش زوال منافع در فقه و حقوق ایران. 57

2-14- مقادیر دیه و ارش در جراحات سر و صورت.. 58

2-15- دیه جراحاتی که به درون بدن انسان نفوذ کند: 60

2-16- دیه جنایتی که باعث تغییر رنگ پوست یا تورم می شود: 61

2-17- مقادیر دیه سقط جنین: 62

2-18- دیه جنایت بر مردگان در فقه و حقوق ایران: 64

2-19- نقش قسامه در جراحات عضو. 66

2-20- فقدان رابطه پدر و فرزندی بین قاتل و مقتول: 67

2-21- صلح و سازش با دیه: 68

2-22- در موارد تغلیظ دیه: 69

2-23-دیه کشته شدن شخصی به دست دیوانه یا نا بالغ: 70

2-24- جمع بندی: 71

فصل سوم: وجه افتراق دیه و ارش در فقه و حقوق ایران

3-1- تفاوت های میان دیه و ارش در فقه و حقوق ایران: 74

3-1-1- تفاوت دیه و ارش: 74

3-2- در مسئولیت دایه در دادن دیه: 76

3-3- در مقادیر دیه اقلیت های دینی.. 77

3-4- تفاوت اندازه دیه در امور شش گانه دیه با همدیگر. 78

3-5- نبود ضابطه دقیق، در تعیین میزان ارش: 79

3-6- نوع و مقدار دیه و ارش: 82

3-7- مشکلات اجرایی در خصوص پرداخت دیه ای که در فقه آمده است: 83

3-8- پرداخت خسارت مازاد بر دیه و ارش در فقه و حقوق ایران. 86

3-9- سقف دیه در فقه و حقوق ایران: 88

3-10- هزینه های درمان. 90

3-11- خسارات معنوی ناشی از صدمات جانی.. 94

3-12-ساقط شدن قصاص ودیه بر اثر مردن جانی در فقه وحقوق موضوعه: 102

3-13-در خصوص شرکت در ارتکاب جرایم علیه نفس ...... 103

نتیجه گیری.. 106

پیشنهادات: 108

فهرست منابع و مآخذ: 110

ج) مقالات و پایان نامه ها: 114